Ουτοπικές πολιτείες και κοινωνίες

26.11.2020

Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη

Ουτοπία: ελληνική λέξη σύνθετη από το αρνητικό μόριο "ου" {ουκ} και το ουσιαστικό "τόπος": τόπος ανύπαρκτος.

Η λέξη “ουτοπία” έχει ελληνική προέλευση, αλλά την επινόησε ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Μορ, χρησιμοποιώντας την, το 1516, στον τίτλο του ομώνυμου βιβλίου του, “Ουτοπία”. Ακολούθησαν, τον επόμενο αιώνα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και της αναγέννησης, δύο ακόμη κλασικές “ουτοπίες”: τα βιβλία “Η πόλη του Ήλιου” του Ιταλού φιλοσόφου και θεολόγου Τομάζο Καμπανέλλα (εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1602) και “Νέα Ατλαντίδα” του Άγγλου φιλοσόφου και πολιτικού Φράνσις Μπέικον, η οποία εκδόθηκε το 1627, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του.

Όλα αυτά τα βιβλία περιγράφουν ουτοπικές (δηλ. ιδανικές) πολιτείες και κοινωνίες, οι οποίες όμως είναι πολύ δύσκολο -αν όχι και αδύνατο- να γίνουν πραγματικότητα σε συνθήκες ανθρώπινης φύσης. Ουσιαστικά, τα έργα αυτά ακολουθούν τα χνάρια της πλατωνικής “Πολιτείας”, όπου περιγράφεται ένα τέλειο -γι' αυτό και μη ανθρώπινο, αλλά θεϊκό- πολιτειακό σύστημα. Άλλωστε, ο Πλάτωνας υπήρξε εκείνος που και σε δύο ακόμη έργα του, τους διαλόγους “Τίμαιος” και “Κριτίας”, αναφέρθηκε σε μία ακόμη “ουτοπική” -σχεδόν μυθική- πόλη, την Ατλαντίδα: την παντοδύναμη και τεχνολογικά προηγμένη νήσο, που βρισκόταν “πέρα από τις Ηράκλειες στήλες” και βυθίστηκε μυστηριωδώς στο πέλαγος “σε μια μόνο ημέρα και νύχτα ατυχίας”...

Ο Ιρλανδός λογοτέχνης Όσκαρ Ουάιλντ, συγγραφέας μεταξύ άλλου του συγκλονιστικού έργου “Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι”, είχε πει χαρακτηριστικά τα εξής: “Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε μια ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα στην οποία φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Κι όταν φτάνει εκεί η ανθρωπότητα, αγναντεύει πιο πέρα και, βλέποντας μια χώρα καλύτερη, σαλπάρει”... Άρα, η “Ουτοπία” είναι η γη των ονείρων, η υπερφυσική πραγματικότητα στην οποία πρέπει να τείνει η ανθρωπότητα, για να ξεφύγει από την ψευδαίσθηση του “κόσμου των σκιών”, όπως την περιέγραψε άριστα ο Πλάτωνας στον περίφημο μύθο του σπηλαίου.

Ας δούμε εν τάχει τα τρία κλασικά πλέον ου-τοπικά έργα της ευρωπαϊκής αναγεννησιακής περιόδου...

“Ουτοπία” του Τόμας Μορ. Εξεδόθη για πρώτη φορά στα λατινικά, και μάλιστα στην πόλη Λουβαίν των Κάτω Χωρών. Ο αρχικός τίτλος που σκόπευε να δώσει ο Μορ ήταν η λατινική λέξη “Nusquam” (“Πουθενά”), αλλά υπό την επίδραση προφανώς του στενού του φίλου, Ολλανδού ιερέα Εράσμου (Ντεζιντέριους Εράσμους Ροτεροντάμους), που επιμελήθηκε το βιβλίο, προτιμήθηκε τελικά η λέξη που έμεινε στην ιστορία: “Ουτοπία”.

Στο έργο του αυτό ο Μορ περιγράφει μια ιδανική πολιτεία ισότητας, κοινοκτημοσύνης και θρησκευτικής ανοχής, όπου η εργασία θα είναι εξάωρη και δεν θα υπάρχουν ούτε χρήμα, ούτε δικηγόροι, ούτε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Πρόκειται ουσιαστικά για μία σοσιαλιστικού τύπου κοινωνία, που αποτελεί και έμμεση κριτική του συγγραφέα στην αγγλική κοινωνία της εποχής του. Πάντως ο ίδιος ο Μορ εξέφρασε τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσο ήταν εφικτή η δημιουργία μιας τέτοιου τύπου κοινωνίας στην εποχή του, γι' αυτό και μετέθεσε την πραγματοποίησή της στο απώτερο μέλλον, “όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί”...

Ο Τόμας Μορ, που σήμερα θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, είχε γεννηθεί το 1478 και συγκρούστηκε αργότερα σκληρά με το αγγλικό Στέμμα. Αφορμή υπήρξε η ρήξη ανάμεσα στον Άγγλο βασιλέα Ερρίκο Η΄ -που έως τότε ήταν ένθερμος καθολικός- και τον Πάπα και η συνέχιση της αυστηρής κριτικής από πλευράς Μορ εναντίον του προτεσταντισμού και του θεμελιωτή του, του Λούθηρου. Συνέπεια: η καταδίκη του Μορ σε θάνατο και ο αποκεφαλισμός του, στις 6 Ιουλίου 1535, στο Τάουερ Χιλ του Λονδίνου. Η κεφαλή του στήθηκε σε πάσαλο στη γέφυρα του Λονδίνου και παρέμεινε εκεί επί έναν ολόκληρο μήνα, “προς παραδειγματισμό των απίστων”...

“Πόλη του Ήλιου” του Τομάζο Καμπανέλλα. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1602 (“Citta del Sole” είναι ο αυθεντικός του τίτλος). Ζώντας μία περιπετειώδη ζωή και παραμένοντας φυλακισμένος για 27 ολόκληρα χρόνια, ο Καμπανέλλα αντιλήφθηκε την αδικία και τον παραλογισμό των κοινωνιών της εποχής του και προσπάθησε με το έργο του να δείξει ότι μια άλλη (ιδανική) πολιτεία είναι εφικτή. Το έργο του θα μπορούσε να θεωρηθεί και “ξενοφοβικό”, διότι ο συγγραφέας συνιστά στους πολίτες να μην συναναστρέφονται με ξένους, από τον φόβο να μην εισαχθούν ξένα ήθη...

“Λένε ότι όλη η ιδιοκτησία γεννιέται όταν φτιάχνει κανείς δικό του σπίτι κι έχει δική του γυναίκα και παιδιά, απ' όπου γεννιέται και η φιλαυτία γιατί, για να εξασφαλίσει καθένας στο παιδί του όσα περισσότερα πλούτη ή δόξα μπορεί ή για να το αφήσει κληρονόμο του, γίνεται είτε σφετεριστής του δημοσίου αν είναι ισχυρός και δε φοβάται, είτε τσιγκούνης, πανούργος και υποκριτής, αν είναι ανίσχυρος. Όταν όμως εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνο η αγάπη για τα κοινά”... Αυτά σημειώνει ο ίδιος ο Καμπανέλλα για την ιδέα της δικής του “ουτοπίας”, που την καλεί “Πόλη του Ηλίου” (ή “Ηλιούπολη”, όπως θα μπορούσαμε να την μεταγλωτίσσουμε επίσης στα ελληνικά).

Είχε γεννηθεί το 1568 στην κομητεία του Στύλο της νότιας Ιταλίας και πέθανε ήσυχα, στις 21 Μαΐου 1639, στο μοναστήρι του Σεν Ονορέ, στο Παρίσι. Εκεί είχε καταφύγει πέντε χρόνια προηγουμένως, για να αφιερώσει το υπόλοιπο του βίου του. Διετέλεσε, μεταξύ άλλων, σύμβουλος του Πάπα για αστρολογικά θέματα, ζώντας μερικά χρόνια στη Ρώμη. Μετά από μια συνωμοσία που έλαβε χώρα στην Καλαβρία και την οποία είχε οργανώσει ένας από τους μαθητές του, τέθηκε υπό την προστασία του Γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΓ΄ και έγινε δεκτός στην αυλή του.

“Νέα Ατλαντίδα” του Φράνσις Μπέικον. Αυτό το βιβλίο δεν εκδόθηκε ποτέ όσο ο Μπέικον ζούσε, υπό τον φόβο των αντιδράσεων του αγγλικού βασιλικού Οίκου. Εκδόθηκε το επόμενο έτος του θανάτου του, δηλ. το 1627, και αναφέρεται σε μια κοινωνία όπου οι κατακτήσεις και η ευεργετική επίδραση της επιστήμης αποβαίνουν καταλυτικές στην πορεία για την κατάκτηση της ευτυχίας από τον άνθρωπο.

Την ιδανική του πολιτεία ο Μπέικον (αρχικά ήταν γνωστός ελληνιστί ως “Βάκων”) την θεμελιώνει σ' ένα απόμακρο νησί, τη Μπενσαλέμ -εβραϊκή λέξη: “Γιος της ειρήνης”- ή Νέα Ατλαντίδα όπως την αποκαλεί, το οποίο όμως ήταν τελείως άγνωστο στην εποχή του και δεν το είχε κανένας χάρτης. Αυτή η πολιτεία, λόγω και της γεωπολιτικής της απομόνωσης από τον υπόλοιπο γνωστό κόσμο, μπορεί και προοδεύει ραγδαία, ιδιαίτερα στην τεχνολογία, όντας έτσι σύντομα η πιο προηγμένη και ισχυρή χώρα του κόσμου. Η Νέα Ατλαντίδα, ως αναγεννησιακή εκδοχή της πλατωνικής Ατλαντίδας, ορίζεται από: γενναιοδωρία, αξιοπρέπεια, ευσέβεια, διαφωτισμό, πνευματικό μεγαλείο και κοινοτικό πνεύμα...

Ο Φράνσις Μπέικον, που ανακηρύχθηκε “Σερ” από τον αγγλικό Θρόνο, ήταν γεννημένος το 1561 και πέθανε στις 9 Απριλίου του 1626 στο Λονδίνο. Ο θάνατός του επήλθε από οξεία βρογχίτιδα, εξαιτίας ψύξης που έπαθε μερικές εβδομάδες προηγουμένως από το χιόνι. Ένα άλλο βιβλίο του, το περίφημο “Νέο όργανο”, θεωρείται και σήμερα ένα από τα πλέον κλασικά έργα της σύγχρονης παγκόσμιας σκέψης.