17.11.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Δεν είναι λίγοι εκείνοι οι οποίοι συγχέουν τις σημασίες των λέξεων “μετενσάρκωση” και “μετεμψύχωση”. Θεωρούν ότι είναι απολύτως συνώνυμες, ότι σηματοδοτούν την ίδια κατάσταση. Υπάρχουν, εν τούτοις, σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο εννοιών.
Τι είναι η μετενσάρκωση; Πρόκειται για τη θεωρία ότι η ψυχή του ανθρώπου -που είναι άφθαρτη και αθάνατη- ακολουθεί έναν κύκλο “ενσαρκώσεων”, πάντα όμως σε ανθρώπινη μορφή, ζώντας πολλές διαφορετικές ζωές. Σκοπός; Η τελείωσή της και η επαναφορά της στην πρωταρχική “Πηγή”. Ο διαρκής κύκλος γέννησης-θανάτου εξυπηρετεί την εξελικτική πορεία της ψυχής, η οποία μέσα από εμπειρίες και γνώση, μέσα από βιώματα και αγώνα, αναπτύσσει σταδιακά τις θείες δυνάμεις και ιδιότητες που υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο σε λανθάνουσα κατάσταση και τελικά, όταν απελευθερώνεται από αυτόν τον κύκλο, ενώνεται με την παγκόσμια συνειδητότητα. Στο τέλος του δρόμου υπάρχει η θέωση.
Τι είναι η μετεμψύχωση; Είναι η διδασκαλία που πρεσβεύει ότι η ψυχή μπορεί να μεταβεί από ένα σώμα σε ένα άλλο, όχι μόνο ανθρώπου, αλλά ακόμη και σε σώμα ζώου ή φυτού. Η ψυχή εγκαθίσταται διαδοχικά στα σώματα ανθρώπων, ζώων ή φυτών, κατά τη διάρκεια πολλών ζωών, μέχρις ότου εξαγνιστεί τελείως και φτάσει στην τελειότητα, οπότε και ενώνεται ή ταυτίζεται με το Θείον. Ταλαιπωρείται η ψυχή περισσότερο ή λιγότερο, ανάλογα με τις αμαρτίες τις οποίες έχει διαπράξει. Κι εδώ, η τελείωση είναι ο απώτερος σκοπός της αναγεννητικής διαδικασίας.
Σε άρθρο του Παντελή Μπουκάλα, στην εφημερίδα “Η Καθημερινή” (14 Απριλίου 2019), διαβάζουμε τα εξής αναφορικά με τις διαφορές μετενσάρκωσης και μετεμψύχωσης:
“Στον χώρο των πνευματικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών αναζητήσεων ο όρος «επαναγέννηση» ή «παλιγγενεσία» στεγάζει δύο θεωρίες με βίο χιλιετιών: της μετενσάρκωσης ή μετενσωμάτωσης και της μετεμψύχωσης. Οι διαφορές τους είναι αρκετά σοβαρές, σπάνια πάντως διασώζονται στον κοινό, καθημερινό λόγο εκεί οι δύο έννοιες χρησιμοποιούνται αδιακρίτως, σαν ταυτόσημες. [...] Για τους πιστούς της μετενσάρκωσης, λοιπόν, και γενικά για όσους ασπάζονται το δόγμα του κάρμα, η ανθρώπινη ψυχή, όταν πεθαίνει το σώμα που τη φιλοξενεί, ενσαρκώνεται ξανά, στο σώμα κάποιου άλλου ανθρώπου. Κι αυτό συνεχίζεται ώσπου να φτάσει στην τελειότητα και στη λύτρωση, σχεδόν επ’ άπειρον δηλαδή, μια και ουδείς μπορεί να διαφύγει από τον «τροχό της ζωής». Οι της μετεμψύχωσης κηρύσσουν επίσης τις αλλεπάλληλες μεταβάσεις της ψυχής από σώματος εις σώμα, δεν είναι όμως ανθρωποκεντρικοί. Αποδέχονται ότι μια ψυχή μπορεί να ενσαρκωθεί (προς κάθαρση ή τιμωρία) και σε σώμα ζώου ή φυτού, δηλαδή σε μορφές ζωής που μάθαμε να τις θεωρούμε κατώτερες, γι’ αυτό και τις αφανίζουμε από ανοησία ή απληστία, απειλώντας με αφανισμό τον ίδιο τον πλανήτη μας”.
Παρ' όλα αυτά, η σύγχυση συνεχίζεται: μετενσάρκωση και μετεμψύχωση αντιμετωπίζονται σαν ένας ενιαίος ορισμός. Ας εξετάσουμε λοιπόν τι είναι η μετενσάρκωση-μετεμψύχωση. Η θεωρία αυτή υπήρξε από αρχαιοτάτων χρόνων ευρύτατα διαδεδομένη στους αρχαίους πολιτισμούς, συμπεριλαμβανομένου του ελληνικού. Ο Ορφέας, ο Πυθαγόρας, ο Εμπεδοκλής, αλλά και ο Πλάτωνας, και αρκετοί ακόμη θεωρούσαν ότι η ψυχή του ανθρώπου μετά τον σωματικό του θάνατο, αφού παραμείνει για κάποιο χρονικό διάστημα στον ουράνιο χώρο (αστρικό πεδίο), ξαναγεννιέται σε άλλο σώμα. Αργότερα όμως οι μονοθεϊστικές θρησκείες, ανάμεσα στις οποίες και ο χριστιανισμός, απέρριψαν αυτή τη δοξασία, με ορισμένες εξαιρέσεις, όπως π.χ. στα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού συνέβη με τον Χριστιανό φιλόσοφο Ωριγένη.
Κάποτε ο Άγιος Παΐσιος ρωτήθηκε: “Γέροντα, πώς μερικοί άνθρωποι, ακόμη και μορφωμένοι, πιστεύουν στην μετεμψύχωση;”. Εκείνος απάντησε: “Η μετεμψύχωση βολεύει τους ανθρώπους και ειδικά τους αθέους, τους απίστους. Είναι η μεγαλύτερη πονηριά του διαβόλου. Τους κρατά ο διάβολος στην ζωή της αμαρτίας, με τον λογισμό ότι η ψυχή έρχεται και ξανάρχεται σε αυτό τον κόσμο. «Ε, και αυτήν την φορά αν δεν πετύχεις, τους λέει ο διάβολος, θα ξαναρθείς στην ζωή και θα πετύχεις την επόμενη φορά. Και αν πάλι δεν πετύχεις, θα 'ρθεις, θα ξαναρθείς, θα εξελιχθείς…»! Οπότε και αυτοί λένε: «δεν πειράζει κι αν κάνω και αυτήν την αμαρτία» και το ρίχνουν έξω. Ζουν απρόσεκτα, δεν μετανοούν. Βλέπεις πώς τους τυφλώνει ο διάβολος και τους γαντζώνει στην κόλαση! Κι αν σε γαντζώσει μια φορά ο διάβολος, θα σ’ αφήσει να γυρίσεις πίσω; Αυτή είναι η χειρότερη θεωρία από όλες τις ινδουϊστικές θεωρίες”.
Ασυμβίβαστη, λοιπόν, είναι η ιδέα της μετενσάρκωσης (ή μετεμψύχωσης) με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη. Κάποτε, ο μακαριστός πατήρ Αντώνιος Αλεβιζόπουλος είχε συγγράψει και κυκλοφορήσει ένα πολύ ενδιαφέρον σύγγραμμα, με τίτλο “Μετενσάρκωση ή Ανάσταση;”. Εκεί, δίνεται η χριστιανική απάντηση στο εν λόγω φαινόμενο, εφόσον η Ορθοδοξία πιστεύει ότι “εάν δεχθεί κάποιος την αντίχριστη αυτή θεωρία της μετενσαρκώσεως, βγάζει τον εαυτό του έξω από το χώρο της Εκκλησίας του Χριστού”. Γιατί συμβαίνει αυτό; Για τους κάτωθι λόγους:
1. Δεν δέχεται το Σύμβολον της Πίστεως, όπου ομολογείται ότι “ο Χριστός ανέστη εκ νεκρών” και αναμένεται η επιστροφή Του κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Στο Σύμβολον της Πίστεως ομολογούνται δύο και μόνο παρουσίες του Χριστού και όχι ένα πλήθος μετενσαρκώσεών Του, όπως θεωρούν οι θιασώτες της συγκεκριμένης θεωρίας. Όπως βέβαια στο Σύμβολον της Πίστεως ομολογείται επίσης η προσδοκία και της ανάστασης όλων των νεκρών, και όχι ένας ατελείωτος κύκλος μετενσαρκώσεων. 2. Αρνείται τη διάκριση Δημιουργού-δημιουργημάτων. 3. Αρνείται τη μέλλουσα κρίση. 4. Αρνείται τη μοναδικότητα, την ελευθερία και την ευθύνη του ανθρωπίνου προσώπου, αφού τα πάντα λειτουργούν εκεί στο πλαίσιο μίας τυφλής αναγκαιότητος. 5. Αρνείται την αγάπη. Το «χαίρειν μετά χαιρόντων και κλαίειν μετά κλαιόντων» (Ρωμ. ιβ' 15) θεωρείται από τους οπαδούς της μετενσαρκώσεως όχι αρετή, αλλά αδυναμία και προσκόλληση που εμποδίζει την αυτοεξέλιξη του ανθρώπου.
Στο κείμενό του “Η δοξασία της Μετενσάρκωσης”, ο θεολόγος Ευάγγελος Γ. Καρακοβούνης αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτα:
“...γνωρίζουμε από την ανατολική άποψη της μετενσάρκωσης, ότι κατά την νέα ενσάρκωση της η ψυχή, εξαιτίας της ανήθικης και ζωώδους ζωής της, μπορεί να περιπέσει σε κατώτερο επίπεδο ζωής από το προηγούμενο. Ποια πρόοδος μπορεί να συντελεσθεί τότε, όταν η ψυχή μετενσαρκώνεται και στα ζώα, ακόμη και στα φυτά, από τα οποία ελλείπουν ως γνωστόν και η ηθική κρίση (συνείδηση) και η ελευθερία, που είναι οι προϋποθέσεις της ηθικής ζωής;
Εξαλλου η έλλειψη της «μνήμης» της προηγούμενης ζωής και των πράξεών της ακυρώνει βασικό κανόνα του δικαίου, το οποίο στη δοξασία της μετενσάρκωσης ταυτίζεται με το Κάρμα (νόμος της ανταπόδοσης). Δεν υπάρχει τιμωρία, όταν δεν υπάρχει η συναίσθηση της παράβασης. Και όταν δεν υπάρχει η συναίσθηση της παράβασης, δεν υπάρχει και η διαπαιδαγώγηση. [...]
Ακόμη, σύμφωνα με το σκοπό της μετενσάρκωσης, θα έπρεπε ύστερα από την παρέλευση τόσων χιλιάδων ετών από τη ζωή της ανθρωπότητας να υπάρχει στον κόσμο μας μια σημαντική πρόοδος (εξέλιξη) ηθική και διανοητική σε σύγκριση με το παρελθόν. Πώς όμως θα μπορούσε να εξηγηθεί στις μέρες μας το φαινόμενο της αυτοκαταστροφής της ανθρωπότητας (οικολογική καταστροφή, εγκληματικότητα, βία); Πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί το γεγονός των δύο μεγαλύτερων και καταστρεπτικότερων (παγκοσμίων) πολέμων του αιώνα μας; Είναι άραγε καλύτερη η σημερινή κοινωνία και ο άνθρωπος από παλαιότερα;[...]
Επίσης και η διανοητική πρόοδος, κατά τη δοξασία της μετενσάρκωσης, είναι αποτέλεσμα αγωγής χιλιετηρίδων που υφίστανται οι ψυχές κατά τις συνεχείς ενσαρκώσεις τους, και όχι συνέπεια του κοινωνικού-φυσικού περιβάλλοντος και της κληρονομικότητας. Πώς όμως θα μπορούσε να εξηγηθεί η ύπαρξη υπανάπτυκτων λαών, διανοητικά καθυστερημένων ατόμων, ψυχοπαθών κ.ά.; Τι ανάπτυξη (αγωγή) χιλιετηρίδων αντιπροσωπεύουν και σε τι εξέλιξη υπάγονται; Μήπως οι ψυχές τους προέρχονται από το ζωικό βασίλειο και δε γνώρισαν ακόμη τη διανοητική εξέλιξη; [...]
Οι ψυχές μετά το θάνατο του ανθρώπου πηγαίνουν στον «αόρατο κόσμο» πριν από τη νέα ενσάρκωσή τους. Εφ' όσον οι μέθοδοι της ύπνωσης, κατά τους οπαδούς της μετενσάρκωσης, εξασφαλίζουν διηγήσεις προηγούμενων ζωών, γιατί δεν αποκαλύπτουν και αναμνήσεις από τον «αόρατο κόσμο» στον οποίο παραμένουν οι ψυχές για μεγάλο χρονικό διάστημα; [...]
Μια ακόμη σοβαρή ένσταση κατά της δοξασίας της μετενσάρκωσης, στην οποία οι οπαδοί της αδυνατούν να αντιπαραθέσουν πειστικά και σοβαρά επιχειρήματα, αποτελεί ο πληθυσμός της γης. Με βάση τη διδασκαλία της μετενσάρκωσης ότι οι ψυχές προϋπάρχουν (δε γίνεται δεκτή η διδασκαλία του χριστιανισμού, και θέση της πλειονότητας των επιστημόνων, για τη δημιουργία -γένεση- της ψυχής «εξ άκρας συλλήψεως» του εμβρύου, δηλαδή την ταυτόχρονη δημιουργία σώματος και ψυχής κατά την σύλληψη) δεν μπορεί να εξηγηθεί η αυξητική τάση του πληθυσμού της γης. Εάν δεχθούμε την άποψη της μετενσάρκωσης, ο πληθυσμός της γης δεν θα έπρεπε να αυξάνει. Όμως τα δισεκατομμύρια των ψυχών (ο πληθυσμός της γης) που υπάρχουν σήμερα, προϋπήρχαν όταν οι άνθρωποι πάνω στη γη ήταν 1.000, 100, 2; Και εάν προϋπήρχαν από πού προήλθαν; Από ποια σώματα, μήπως από τους δεινόσαυρους;“.