Η ψυχολογία στην εποχή του κοροναϊού

10.11.2020

Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη

Διαμορφώνει σταδιακά η νέα εποχή του COVID-19 μια νέα ατομική και μαζική ψυχολογία; Οπωσδήποτε, ναι. Η απάντηση είναι θετική, εάν ληφθεί υπ' όψη το γεγονός ότι καθημερινές συνήθειες δεκαετιών, ίσως και αιώνων, αλλάζουν δραματικά, ότι συμπεριφορές και δράσεις που θεωρούσαμε αυτονόητες πλέον καταργούνται. Ένας ολόκληρος τρόπος ζωής ακυρώνεται μέσα σε χρόνο-ρεκόρ, υπό την πίεση έστω της πανδημικής κρίσης, κι αυτό αναπόφευκτα έχει άμεσο αντίκτυπο στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση.

Ο φόβος είναι που κυριαρχεί, ειδικά στις μεγαλύτερες ηλικίες. Αρκεί η μη τήρηση των κοινωνικών αποστάσεων ή η μη χρήση μάσκας σε μέσο μαζικής μεταφοράς, για να προκαλέσει τον πανικό, ακόμη και την έκρηξη νεύρων των πιο ηλικιωμένων (και όχι μόνο, σε κάποιες περιπτώσεις), με αποτέλεσμα ύβρεις, καβγάδες, ακόμη και χειροδικίες. Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε πολλά μέρη του κόσμου, είδαμε παρόμοιες εικόνες, και φαίνεται πως είμαστε ακόμη στην αρχή. Αυτά τα συμπιεσμένα νεύρα φανερώνουν το άγχος για το αύριο, για την “επόμενη μέρα” του κοροναϊού, που δεν θα είναι καθόλου εύκολη.

Πρόκειται ουσιαστικά για μία παγκόσμια ψυχολογική πίεση. Η απότομη ανατροπή των ζωών δισεκατομμυρίων ανθρώπων δημιουργεί αφόρητο πλανητικό πανικό. Δείχνει -ας μην το κρύβουμε- ότι ο παλιός κόσμος έχει οριστικά πεθάνει, ότι κυοφορείται το “καινούριο”, όσο άδηλο και τρομακτικό κι αν είναι αυτό στην πραγματικότητα. Κι όλα αυτά δημιουργούν υποσυνείδητα έναν πανανθρώπινο τρόμο. Το “άγνωστο” που έρχεται ξεβολεύει τον μέσο άνθρωπο από τις έως τώρα συνήθειές του, αλλά και ολόκληρους λαούς από τα ήθη και έθιμά τους, οδηγώντας απ' ευθείας σε μαζική παράκρουση. Η μετάβαση σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση θα είναι ιδιαίτερα επώδυνη.

Δεν είναι τυχαίες οι αυτοκτονίες στην εποχή του κοροναϊού. Ειδικά στον τομέα της υγείας και της περίθαλψης, είχαμε παγκοσμίως αρκετά κρούσματα αυτοκτονιών, ανθρώπων που εργάζονταν σ' αυτούς τους τομείς και δεν άντεξαν το ψυχολογικό βάρος της πανδημίας. Την αρχή έκανε, στο ξεκίνημα κιόλας της κρίσης, μία νεαρή νοσοκόμα στην Ιταλία, η οποία έδωσε τέλος στη ζωή της, βλέποντας τη δυστυχία που προξενεί ο θανατηφόρος ιός. Αλλά και στην Ελλάδα, είχαμε τον Οκτώβριο του 2020 την αυτοκτονία του 41χρονου ιδιοκτήτη γηροκομείου στον Άγιο Στέφανο Αττικής, ο οποίος άφησε πίσω του ένα σπαρακτικό γράμμα, μια δραματική προειδοποίηση προς τους Έλληνες και την ανθρωπότητα για όλα αυτά που καταφτάνουν σύντομα...

Όπως γράφει χαρακτηριστικά σε άρθρο του στην εφημερίδα “Το Βήμα” (24 Σεπτεμβρίου 2020) ο καθηγητής γενετικής Χρήστος Γιαπιτζάκης: “Η πραγματικότητα που αντιλαμβάνεται εμπειρικά ολόκληρη η ανθρωπότητα αυτή την περίοδο είναι ότι συνυπάρχουν δύο πανδημίες, μία συνειδητά γνωστή και μία εν πολλοίς άγνωστη. Ταυτόχρονα με την πρωτόγνωρη πανδημία του κορωνοϊού, ολόκληρη η ανθρωπότητα βιώνει μια πρωτοφανή παγκόσμια ψυχολογική πίεση. Η συνεχιζόμενη πολύμηνη απειλή υγείας έχει διαταράξει τη γνώριμη ροή της ζωής μας και προκαλεί ανασφάλεια, φοβίες και απόγνωση, ενεργοποιώντας τους βιολογικούς μηχανισμούς απόκρισης των ανθρώπων σε καταστάσεις στρες: πάλη, πάγωμα και φυγή, που αντιστοιχούν σε ακραίες συμπεριφορές οργής, κατάθλιψης και άγχους”.

Και συνεχίζει ο καθηγητής Γιαπιτζάκης, σημειώνοντας στο ενδιαφέρον άρθρο του τα εξής: “Στις ΗΠΑ οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι έχουν καταγράψει ιδιαίτερα αυξημένα ποσοστά επιθετικότητας, κατάθλιψης και άγχους, ενώ οι οδοντίατροι έχουν παρατηρήσει εκτεταμένα προβλήματα της κροταφογναθικής διάρθρωσης, τα οποία σχετίζονται με το αυξημένο σφίξιμο των δοντιών λόγω στρες. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η παρατηρούμενη τεράστια ψυχολογική πίεση στους επαγγελματίες υγείας της πρώτης γραμμής στις χώρες με μεγάλη έξαρση των κρουσμάτων της πανδημίας του κορωνοϊού. Μελέτες στις ΗΠΑ έχουν δείξει ότι έως και 70% των μάχιμων νοσοκομειακών ιατρών, νοσηλευτών και εργαστηριακών επιστημόνων εμφανίζουν ψυχολογικά προβλήματα, καθώς καθημερινά και συνεχώς αντιμετωπίζουν τον φόβο θανάτου, τον δικό τους και των ασθενών τους, σε τραγικά δύσκολες συνθήκες, λαμβάνοντας υπό πίεση αποφάσεις ζωής και θανάτου. Περίπου το 30% αυτών των επαγγελματιών υγείας καταρρέουν, εκδηλώνοντας βαριές ψυχικές καταστάσεις, που περιλαμβάνουν ακόμη και περιστατικά αυτοκτονιών. Ηταν ήδη γνωστό στους ψυχολόγους, εδώ και μία δεκαετία, ότι τη μεγαλύτερη ψυχολογική πίεση βιώνουν λόγω επαγγέλματος οι πυροσβέστες, οι χειρουργοί και οι διευθυντές μεγάλων εταιρειών (CEO), που εκδηλώνουν και τα μεγαλύτερα ποσοστά ψυχικής κόπωσης και ψυχολογικών προβλημάτων. Ομως, σε αντίθεση με αυτούς τους επαγγελματίες που συνήθως έχουν διαλείμματα ξεκούρασης και ευχαρίστησης, οι επαγγελματίες υγείας της πρώτης γραμμής της μάχης με τον κορωνοϊό βίωσαν και βιώνουν ένα διαρκές, ισχυρό, χρόνιο στρες”.

Όσο για την Ελλάδα; Ιδού τι επισημαίνει ο κ. Γιαπιτζάκης στο ως άνω άρθρο του: “Ειδικά στην ελληνική κοινωνία, αυτή η πρωτόγνωρη περίοδος της παρούσας πανδημίας ψυχολογικής πίεσης αναμένεται ότι θα έχει ιδιαίτερη μεγάλη ένταση τους επόμενους μήνες. Ο ελληνικός λαός είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στο στρες, καθώς σύμφωνα με περσινή έρευνα του ΟΗΕ (Απρίλιος 2019) καταδείχθηκε ως ο πιο στρεσαρισμένος λαός του πλανήτη ανάμεσα σε 140 χώρες, μεταξύ των οποίων και περιοχές με εμφύλια σύρραξη (π.χ., Σομαλία, Συρία και Λιβύη). Φαίνεται ότι οι Ελληνες αφενός αισθάνονται ψυχολογικό στρες, που οφείλεται περισσότερο σε υποκειμενικές αντιλήψεις και όχι τόσο σε αντικειμενικές δυσκολίες, και αφετέρου δεν γνωρίζουν πώς να το διαχειρίζονται”.

Ποιες είναι οι άμεσες ψυχολογικές επιπτώσεις του COVID-19, σύμφωνα με τους ειδικούς; Ψυχολόγοι κατέταξαν τα συμπτώματα που εμφανίστηκαν, την άνοιξη του 2020, σε μαζικό πλανητικό επίπεδο, κατά τη διάρκεια της καραντίνας και μετά την καραντίνα. Τα συμπτώματα που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της καραντίνας ήταν: α) μετατραυματικό στρες, φόβος και θυμός, που συνδέθηκαν με τις μεγαλύτερες περιόδους απομόνωσης· β) φόβος των έγκλειστων τόσο για την υγεία τους όσο και για να μην μολύνουν άλλους· γ) αίσθημα επίσης απογοήτευσης και βαρεμάρας κατά τη διάρκεια της καραντίνας, λόγω περιορισμού, απώλειας τακτικής ρουτίνας και μειωμένης κοινωνικής και σωματικής επαφής με άλλους· δ) δημιουργία περισσότερου άγχους εξαιτίας της ανεπαρκούς ή της μη υπεύθυνης ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένης της σαφήνειας γύρω από τις ενέργειες που πρέπει να αναληφθούν, του σκοπού της καραντίνας και των διαφορετικών επιπέδων κινδύνου. Τα συμπτώματα που παρατηρήθηκαν μετά την καραντίνα υπήρξαν τα εξής: α) διαρκείς ψυχολογικές επιπτώσεις, λόγω των σοβαρών οικονομικών δυσκολιών που δημιουργήθηκαν από τις οικονομικές απώλειες που έφερε η απαγόρευση προς την εργασία· β) θυμός και άγχος, που συνεχίστηκαν για μήνες μετά την καραντίνα· γ) απόρριψη και αποφυγή που γνώρισαν από τους άλλους εκείνοι που έμειναν σε καραντίνα επειδή είχαν κολλήσει τον ιό· δ) φόβος και υποψία του ενός προς τον άλλο, που οφείλονται στον κίνδυνο διασποράς του ιού και μόλυνσης από τις κοινωνικές επαφές.

Ο εγκλεισμός της περασμένης άνοιξης είναι σαφές ότι δημιούργησε μια νέα μαζική ψυχολογία. Η πανδημία και η απειλή ευρείας εξάπλωσης του κοροναϊού επέβαλλαν την καραντίνα, την κοινωνική αποστασιοποίηση και την αυτοαπομόνωση ως “μέτρα επιδημιολογικής επιτήρησης για την αποτελεσματικότερη διαχείριση της απειλής”. Αλλά οι ειδικοί ψυχολόγοι επισήμαναν ότι, επειδή ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό ον και ως εκ τούτου αντιλαμβάνεται τη ζωή και την ύπαρξή του μέσω της συνύπαρξης και της συσχέτισης με άλλους ανθρώπους, γι' αυτό τον λόγο σε ψυχολογικό επίπεδο ο εγκλεισμός λειτουργεί σαν έλλειψη αέρα-οξυγόνου. Η απαγόρευση της αγκαλιάς, των φιλιών, της χειραψίας, του απλού ακόμη αγγίγματος, αλλά και της εγγύτητας και της συνύπαρξης σε μικρή απόσταση, όλα αυτά δημιουργούν ένα παγκόσμιο ψυχολογικό τραύμα... Άγνωστο, εάν ποτέ θα επουλωθεί.

Ίσως όλα τα παραπάνω να έμοιαζαν με έναν τρομακτικό εφιάλτη, με ένα κακό όνειρο που κάποτε θα τελείωνε, αν ο κοροναϊός δεν έφερνε μια μόνιμη στην πραγματικότητα κατάσταση, μια πραγματικά νέα εποχή. Όμως η αβεβαιότητα συνεχίζεται. Ήδη οι αρμόδιοι περνούν, έμμεσα έστω, τη θέση ότι η πανδημία θα συνεχιστεί για πολύ καιρό ακόμη. Κάποιοι πιο “ακραίοι”, θεωρούν ότι ακόμη δεν είδαμε παρά ελάχιστα, ότι μπροστά μας είναι τα (πολύ) χειρότερα. Κι η ανασφάλεια συνεχίζεται, με ερωτήματα όπως: ποιες θα είναι οι κοινωνικές σχέσεις στο εγγύς μέλλον, πώς θα γίνεται η εργασία, θα υπάρχει άραγε διασκέδαση και ψυχαγωγία, θα υπάρχουν φιλίες και εκτόνωση των προβλημάτων μέσω της επαφής με άλλους; Ερωτήματα που αφορούν ουσιαστικά την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση. Αλλά είναι φανερό, τουλάχιστον στους γνωρίζοντες, ότι περνάμε σε μια μετα-ανθρώπινη πραγματικότητα, ότι η κρίση θα διαρκέσει πολύ περισσότερο απ' το αναμενόμενο, ότι “ήρθε για να μείνει”. Και όταν (και αν) κάποτε αυτή τελειώσει, ο κόσμος μας δεν θα είναι πια ο ίδιος...