Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) και Μυστράς

31.8.2020

Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη

Υπάρχει ένας πίνακας του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (του αποκαλούμενου επίσης στα ισπανικά ως “El Greco”, δηλαδή “Ο Έλληνας”), που χρονολογείται στα 1580 και ονομάζεται “Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος”. Σ' αυτό του το έργο, όπως και σε άλλα σπουδαία και πασίγνωστα (“Ο Χριστός φέρων τον σταυρό”, “Οι Άγιοι Ανδρέας και Φραγκίσκος”, ”Μαρία η Μαγδαληνή”, καθώς και σε λεπτομέρειες άλλων πινάκων), διακρίνουμε ότι οι μορφές που απεικονίζονται σχηματίζουν με το δεξί τους χέρι ένα σημάδι: ενώνουν το μεσαίο και το παράμεσο δάχτυλό τους, τείνοντας το χέρι τους προς την περιοχή της καρδιάς. Είναι φανερό ότι ο Θεοτοκόπουλος μιλάει στο υποσυνείδητο του θεατή, υποκρύπτοντας κάποια μεγάλη έννοια, κι ότι η εν λόγω χειρονομία συμβολίζει κάτι πολύ βαθύ...

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν Κρητικός ζωγράφος, αλλά και γλύπτης και αρχιτέκτονας. Γεννήθηκε το 1541 στον Χάνδακα -το σημερινό Ηράκλειο- της Κρήτης. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εκτός Ελλάδος, και συγκεκριμένα στην Ιταλία και την Ισπανία. Είναι γνωστό ότι η ιδιαίτερη πατρίδα του αποτελούσε τα χρόνια εκείνα μέρος της ενετικής επικράτειας, κι έτσι είχε την ευκαιρία να μεταβεί στη Βενετία, όπου επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης. Ταυτίστηκε όμως κυρίως με την περίφημη Ισπανική Αναγέννηση. Επί σειρά πολλών δεκαετιών έζησε στο Τολέδο της Ισπανίας, όπου και πέθανε το 1614.

Το έργο του είναι βαθύτατα μυστικιστικό. Πολλοί τον θεώρησαν ως “εκκεντρικό”, στην προσπάθειά του να πρωτοτυπήσει, ενώ διάφορες φήμες -οι περισσότερες μάλλον αβάσιμες- κυκλοφόρησαν κατά καιρούς για την προσωπικότητα και τις ικανότητές του. Για παράδειγμα, κάποιοι μελετητές των πινάκων του υποστήριξαν ότι ο Ελ Γκρέκο έπασχε από αστιγματισμό! Την άποψη αυτή απέρριψε ο καθηγητής Στιούαρτ Άνστις, του τμήματος φυσιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (ΗΠΑ), ο οποίος στο άρθρο του “Was El Greco Astigmatic?” έγραψε μεταξύ άλλων: “Ακόμα και αν έπασχε από αστιγματισμό, θα προσαρμοζόταν και οι μορφές του, φιλοτεχνημένες είτε από μνήμης είτε ζωντανά, θα είχαν φυσιολογικές διαστάσεις. Οι επιμήκεις μορφές του ήταν καλλιτεχνική έκφραση και όχι σύμπτωμα της όρασής του”.

Πράγματι, οι επιμήκεις φιγούρες κυριαρχούν στο έργο του Θεοτοκόπουλου, ενώ έχουν έναν τέτοιο μυστικιστικό χαρακτήρα, σαν να πρόκειται για λαμπάδες που αποπνέουν μια εσωτερική κίνηση και ανάταση προς τον Θεό. Τριγωνικά επιθετικά σχήματα, ανάκατα με φωτεινούς και σκούρους όγκους, εναλλάσσονται με έντονα χρώματα -κυρίως σε αποχρώσεις του κόκκινου, του μπλε και του κίτρινου- δημιουργώντας μία εμπρόσθια φωτοσκίαση στις μορφές, κι όλα αυτά πάντα μέσα σε ρεαλιστικό πλαίσιο. Η αλληγορία παντού στο έργο του είναι εμφανής.

Ήταν Ορθόδοξος ή Καθολικός ο “Μαΐστρος” από την Κρήτη; Στη διαθήκη του αναφέρεται ρητά ότι υπήρξε Καθολικός Χριστιανός. Εν τούτοις, το όνομά του δεν καταγράφεται πουθενά στα αρχεία των βαφτίσεων των Καθολικών, κι όσο για τη διαθήκη του είναι πολύ πιθανό να συντάχθηκε σύμφωνα με τις επιταγές της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης, που για τυπικούς λόγους προέβλεπε ως θρήσκευμα να αναγράφεται ο καθολικισμός.

Τι σημαίνει όμως το παράξενο σημείο που κάνουν οι φιγούρες του Ελ Γκρέκο με το δεξί τους χέρι, σε κάποιους πίνακές του; Πρόκειται για τον συνθηματικό χαιρετισμό της περίφημης Αδελφότητας των Ελλήνων [ή Φρατρίας των Πανελλήνων], που είχε ιδρύσει τον 14ο αιώνα ο μέγας φιλόσοφος Γεώργιος Γεμιστός (Πλήθων) στον Μυστρά! Υπήρξε άραγε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μέλος της Πληθώνειας Αδελφότητας;

Σ' αυτό το συμπέρασμα οδηγούν οι πίνακές του, αλλά και μια σειρά άλλων γεγονότων της ίδιας χονδρικά χρονικής περιόδου. Είναι γνωστό ότι ο Πλήθων τιμήθηκε πολύ περισσότερο στην καθολική Δύση, απ' ό,τι στην ορθόδοξη χριστιανική Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι εν έτει 1465 (13 χρόνια μετά τον θάνατό του) μαθητές και θαυμαστές του Πλήθωνος -από την περίοδο διαμονής του στην Ιταλία-, με επικεφαλής τον Σιγισμούνδο Μαλατέστα, έφθασαν με πλοία στη Λακεδαίμονα, εισέβαλλαν στον τουρκοκρατούμενο τότε Μυστρά και άρπαξαν τα λείψανά του! Τα οστά του φιλοσόφου μεταφέρθηκαν στον Ναό των Μαλατέστα (το περίφημο Tempio Malatestiano), στο Ρίμινι της Ιταλίας, όπου βρίσκονται μέχρι και σήμερα.

Σημειώνεται ότι ο Πλήθων βρέθηκε στην Ιταλία, κατά τη διάρκεια της ιστορικής συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας (όταν το ορθόδοξο Βυζάντιο “ενώθηκε” και υποτάχθηκε στον καθολικισμό), τα έτη 438-439 μ.Χ., όπου και ίδρυσε Σχολή, μεταλαμπαδεύοντας τις πρωτοποριακές του ιδέες στη Δύση. Θεωρείται, λοιπόν, ο δημιουργός της Αναγέννησης στην Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη, γι' αυτό και τιμάται τόσο πολύ στον κόσμο της Δύσης! Πολλοί δε, μαθητές του από τον Μυστρά κατέληξαν στην Ιταλία, όπου και βαπτίσθηκαν Καθολικοί, απαρνούμενοι την Ορθοδοξία.

Τη γνώση αυτή φαίνεται ότι απέκτησε αργότερα και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, κάτι που φανερώνεται μέσα από το εκπληκτικό του έργο. Είναι τυχαίο άραγε, ή συμπτωματικό, το γεγονός ότι στους πίνακές του εμφανίζεται το συνθηματικό σημάδι της Αδελφότητας του Μυστρά; Όχι βέβαια, είναι η λογική απάντηση. Και ποιος ξέρει πόσα ακόμα σημαντικά μυστικά βρίσκονται καλά κρυμμένα στο έργο του... Ίσως δεν αργήσει η στιγμή, κατά την οποία όλα αυτά θα βγουν στην επιφάνεια. “Ο καιρός γαρ εγγύς”...