Οι Έλληνες (κρυπτο-)Χριστιανοί [Rum Ortodoks] της Τουρκίας

20.6.2022

Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη

“Επί τρεις ημέρες ένας αστέρας θα λάμπει στον ουρανό, εν τω μέσω της Πόλεως της Μητρός του Υψίστου [Κωνσταντινουπόλεως]. Ο δε αστέρας δεν θα είναι από τους πλανήτες, αλλά σαν εκείνον που εφαίνετο κατά την γέννηση του Χριστού”

(Λέων Σοφός, “Χρησμοί”)

Είναι, άραγε, οι περίφημοι κρυπτοχριστιανοί -σε συνδυασμό με την κοινότητα των Αλεβήδων-, η μελλοντική ανερχόμενη δύναμη της Τουρκίας; Το ζήτημα των εξισλαμισθέντων Ελληνορθοδόξων (στα τουρκικά: Rum Ortodoks), ή Ρωμηών, της Μικρασίας-Τουρκίας σχετίζεται άμεσα με τις εσχατολογικές αντιλήψεις του ελληνικού λαού: δηλαδή με την αναμονή της “αναλαμπής της Ορθοδοξίας”, μίας βραχείας χρυσής εποχής πριν τα τελικά γεγονότα του κόσμου, και με τον ερχομό του “Μαρμαρωμένου Βασιλιά”, διά της νεκραναστάσεως του παλιού αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη. Είναι, συνεπώς, αδύνατον το όλο πρόβλημα να διερευνηθεί, ξεκομμένο από τη λαϊκή παράδοση της “καθ' ημάς Ανατολής”, όπως αυτή διασώθηκε μέσω των αιώνων από λαογράφους (βλ. Νικόλαος Πολίτης και οι δίτομες “Παραδόσεις” του), καθώς και από εκκλησιαστικούς κύκλους, σαν τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, πιο πρόσφατα τον Άγιο Παΐσιο τον Αγιορείτη κ.ά.

Το 1922 συνέβη μία ασύλληπτη ελληνική τραγωδία. Για πρώτη φορά εδώ και χιλιάδες έτη (από τα χρόνια των Τρωικών, που περιγράφονται γλαφυρότατα στα ομηρικά έπη), η Ιωνία γη του προαιώνιου ελληνισμού έμεινε χωρίς ελληνικούς πληθυσμούς! Έκτοτε, το νέο τουρκικό κράτος που δημιουργήθηκε πάνω στην τέφρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν αναγνώρισε ποτέ την ύπαρξη Ελλήνων στα όρια της επικράτειάς του, με εξαίρεση την ελληνορθόδοξη μειονότητα της Κωνσταντινουπόλεως και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, κι αυτό έως τον σταδιακό ξεριζωμό της, που εκκίνησε στα “Σεπτεμβριανά” του 1955, για να ολοκληρωθεί έως τα μισά περίπου της δεκαετίας του 1970· από εκεί και ύστερα, η συρρίκνωση του ελληνισμού της Τουρκίας έλαβε διαστάσεις δραματικές, εφ' όσον στον 21ο αιώνα αυτός δεν περιλαμβάνει παρά μόνο 1.500 περίπου ψυχές...

Κι όμως, παρ' όλα αυτά, θρύλοι για την ύπαρξη μυριάδων, εκατομμυρίων ίσως, ελληνογενών και κρυπτοχριστιανών που εξακολουθούν να ζουν στην Τουρκία συνεχίζουν να υφίστανται. Πού ακριβώς σταματά όμως ο θρύλος και πού αρχίζει η πραγματικότητα; Ας ξεκινήσουμε από την ανθρωπολογική εικόνα των σύγχρονων Τούρκων: έχουν, άραγε, οι σημερινοί κάτοικοι της χώρας αυτής σχέση με τα μογγολοειδή χαρακτηριστικά (τα ζυγωματικά με τα σχιστά μάτια, το κιτρινισμένο δέρμα...) των πρωτο-Τούρκων και των Σελτζούκων εισβολέων της Μικρασίας, όπως τους γνωρίζουμε μέσα απ' την Ιστορία; Σίγουρα, όχι. Οι τωρινοί Τούρκοι είναι πολύ εγγύτερα στον μεσογειακό τύπο του Έλληνα, απ' ό,τι σ' εκείνον που έφθασε στην περιοχή μας, μέσω της Κεντρικής Ασίας και των στεππών, από την Άπω Ανατολή (Κόκκινη Μηλιά). Στην πραγματικότητα, η επιρροή της Ανατολής, φυλετικά, στον τουρκικό ανθρωπότυπο είναι πλέον ελάχιστη· ο όποιος μογγολικός και διναρικός τύπος απορροφήθηκε από τον καυκασιοειδή / μεσογειακό.

Ύστερα, σε δημογραφικό επίπεδο, τι στοιχεία έχουμε στη διάθεσή μας; Πριν την επιβολή απόκτησης μίας ενιαίας τουρκικής ταυτότητας, απ' όλους ανεξαιρέτως τους πληθυσμούς της νέας Τουρκίας (όχι μόνο Τούρκους, αλλά και Έλληνες, Αρμένιους, Εβραίους, Άραβες κτλ.), από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στη δεκαετία του 1920, τουλάχιστον το 26,5% του πληθυσμού της αποτελείτο από την ελληνορθόδοξη κοινότητα, την πολυπληθέστερη αμέσως μετά τη μουσουλμανική. Αυτό φανέρωσαν τα επίσημα στατιστικά στοιχεία μίας πρόχειρης απογραφής, η οποία διενεργήθηκε αμέσως μετά την αποχώρηση των συμμαχικών στρατευμάτων, την περίοδο 1922-1923. Ήτοι, άνω του ενός τετάρτου (1/4) των κατοίκων της Τουρκίας είχαν -και το δήλωναν- ελληνική συνείδηση, χωρίς σε αυτό το ποσοστό να συμπεριλαμβάνονται όσοι προηγουμένως αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν στο Ισλάμ. Εάν, επομένως, δεχθούμε ότι με την ανταλλαγή των πληθυσμών μέγιστο μέρος του παραπάνω ποσοστού “εξανεμίσθηκε” (μετανάστευσε στην Ελλάδα ή γενοκτονήθηκε - εκκαθαρίστηκε), και πάλι παραμένει τεράστιο το ερώτημα για το τι εν τέλει απέγιναν οι εξισλαμισθέντες ελληνόφωνοι πληθυσμοί: συνέχισαν να έχουν αυτοσυνείδηση της ελληνικής καταγωγής τους, κι ακόμη περισσότερο συνέχισαν να λατρεύουν τον Χριστό και την Παναγία κάτω από τη γη -σε κατακόμβες-, παριστάνοντας μόνο κατ' όνομα τους μουσουλμάνους;

Τέλος, ιδιαίτερη αξία έχει η γεωγραφική διάσταση του φαινομένου, δηλαδή κατ' επέκταση η γεωπολιτική του βαρύτητα, διά της πληθυσμιακής κατανομής των εν λόγω δυνητικών πληθυσμών. Πού ακριβώς εστιάζονται; Στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη κτλ.) και γύρω απ' αυτά, ή στις επαρχίες της αχανούς τουρκικής Ανατολής; Φαίνεται ότι κάποιες περιοχές της Τουρκίας έχουν πάνω σ' αυτό το θέμα το προβάδισμα: κυρίως ο Πόντος (Karadeniz), όπου ακόμη και στις ημέρες μας επιβιώνουν τα παλιά ήθη και έθιμα των ισλαμοποιηθέντων ποντιακών πληθυσμών -πολύ χαρακτηριστικός είναι ο λεγόμενος “Horon” (“Χορός”) με τις παραδοσιακές στολές των παλιών παρευξείνιων Ελλήνων-, και από εκεί και ύστερα, η πέραν της Άγκυρας Τουρκία (βασικά η Καππαδοκία), η ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως (περιφέρεια Μαρμαρά, με τα Στενά του Ελλήσποντου), αλλά και τμήμα της Ανατολικής Θράκης (Ευρωπαϊκής Τουρκίας), και όχι μόνο. Είναι φανερό ότι η πληθυσμιακή αυτή κατανομή είναι διάσπαρτη, με συγκέντρωση εστιών σε συγκεκριμένες περιφέρειες, όπου οι παλιές παραδόσεις των Ελλήνων παραμένουν ζωντανές, έστω και ευρισκόμενες πολλές φορές σε υπολανθάνουσα κατάσταση ή υπό καθεστώς διωγμού (εν κρυπτώ).

Αυτή είναι η γενική εικόνα της κατάστασης των Ελλήνων στην Τουρκία, που παραμένει θολή εξ αιτίας της διαχρονικής τουρκικής καχυποψίας και της στεγανότητας που επιδεικνύουν επί του θέματος οι δημόσιες Αρχές της χώρας αυτής. Υπάρχει, βέβαια, ένας σημαντικός παράγοντας εξισορρόπησης στα ελληνοτουρκικά, που δεν είναι παρά το Οικουμενικό Πατριαρχείο στο Φανάρι· το οποίο ναι μεν αποτελεί τουρκικό δημόσιο ίδρυμα, κατά τις κείμενες διεθνείς συνθήκες, πλην όμως συνιστά τον τελευταίο εναπομείναντα πυλώνα της άλλοτε ακμαίας ελληνοχριστιανικής κοινότητας, που οι Τούρκοι μεγαλοϊδεάτες και “γκρίζοι λύκοι” δεν κατόρθωσαν να εξαφανίσουν. Εξάλλου, οι τουρκικές προσπάθειες να συγκροτηθεί παράλληλο αυτοκέφαλο Τουρκορθόδοξο Πατριαρχείο μάλλον απέτυχαν, εάν κρίνουμε από το αποτέλεσμα δεκαετιών, ενώ δεν έπιασαν τόπο ούτε οι κατά καιρούς διαδηλώσεις φανατικών νεο-Οθωμανών έξω από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με εκτόξευση απειλών για πυρπόλησή του, απαγχονισμό του Πατριάρχη και άλλα παρόμοια. Όσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο παραμένει στη θέση του, τόσο η ελπίδα επανόδου του αυτοκρατορικού ελληνισμού στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσά του διατηρείται ανέπαφη στις καρδιές των Ελληνόψυχων.

“Από τους Τούρκους, το ένα τρίτο θα σκοτωθεί, το άλλο τρίτο θα βαπτισθεί και μονάχα το ένα τρίτο θα πάει στην Κόκκινη Μηλιά”... Αυτό είχε προφητεύσει ο Πατροκοσμάς, πίσω στον 18 αιώνα. Ενώ ακόμη πιο πριν, περί τα τέλη του 9ου και τις αρχές του 10ου αιώνα, ο Βυζαντινός αυτοκράτωρ Λέων Στ΄ ο Σοφός, στα περιβόητα χειρόγραφά του, έκανε λόγο για την εμφάνιση ενός παράξενου υπέρλαμπρου αστεριού, το οποίο θα σταθεί επί τρεις ημέρες πάνω από την Κωνσταντινούπολη, καταπλήσσοντας την ανθρωπότητα, ως αποκορύφωση των μεγάλων δραματικών γεγονότων που καταφθάνουν· μετά, θα εμφανισθεί ένας Λυτρωτής του ελληνισμού και η Πόλη θα ξαναγίνει ελληνική. Τότε, η Αγία Σοφία θα παύσει να είναι τζαμί και θα μετατραπεί εκ νέου σε ιερό ναό της χριστιανοσύνης, ενώ οι υπόδουλοι σήμερα κρυπτοχριστιανοί της Τουρκίας δεν θα έχουν πια λόγο να φοβούνται και θα εκδηλώσουν δημόσια τα αληθινά θρησκευτικά τους αισθήματα.